فرقه اهل حدیث

اموری از این دست که همگی برگرفته از جمود بر ظاهر احادیث و نیز اعتماد بر احادیث جعلی بود، به تدریج بدان منجر شد که نظم دینی بخش وسیعی جامعه اسلامی آن روز بر محور چنین تفکری سازمان دهی شده و بدین سان بود که فرقه «اهل حدیث» شکل گرفتند. ^{[۲] [۳]}

پیدایش اهل حدیث

ناگفته نماند، اگر بخواهیم تاریخ پیدایش و تحولات فکری گروهی را که اکنون «سلفیه» خوانده می شوند به چند مرحله زمانی تقسیم کنیم، ظهور اهل حدیث را باید یکی از نقاط عطف این جریان فکری بدانیم. اهل حدیث که ریشه های فکری آنها، قبل از ظهور اندیشه های کلامی احمد بن حنبل (م ۲۴۱ق) وجود داشت و افرادی مانند واصل بن عطاء (م ۱۳۰ق) نیز در جهت مقابل آن بودند، با ورود احمد بن حنبل به عرصه گفت وگوهای اعتقادی میان اهل سنت و تدوین آثاری، نظیر «السنّة»، به یک مکتب فکری مستقل با اصول معین تبدیل گردید. ^{[۴] [۵]}
این گروه خود را پیروان اصلی و انحصاری سنت رسول خدا (صلی الله علیه وآله) دانستند و خویش را اهل سنت و اهل نجات نامیدند. ^[۶] و حدیث «الاعتصام بالسّنة نجاةُ» ^[۷] را مبنای فکری و عمل خویش قرار داده و بر مبنای روایت: «الذّبُ عَن السنّة افضل من الجهاد فی سبیل الله» ^[۸](دفاع از سنت برتر از جهاد با خداست)، به دفاع از عقاید خویش به عنوان عقیده اهل سنت پرداختند.

مهم ترین دوره رواج حدیث

به گزارش ابن حزم و ذهبی مهم ترین دوره رواج حدیث، نیمه اول قرن سوم هجری؛ یعنی بعد از به قدرت رسیدن متوکل عباسیاست. ^[۹]

مکتب معتزله

البته جمود و تعبدی که اهل حدیث بر ظواهر کتاب و سنت و معانی ابتدایی آن داشتند، چهره این گرایش فکری را میان دانشمندان جامعه اهل سنت تاریک کرده بود و کم و بیش اندیشمندانی مانند ابوالهذیل علّاف (م ۲۳۵ق)، ابوعلی جُبّایی (م ۳۰۳ق) و در نهایت قاضی عبدالجبّار (م ۴۱۵ق) را به صف آرایی در مقابل آنان واداشت تا پایه گذار مکتبی عقل گرا به نام معتزله گردند.

گرایش اشعری به اهل حدیث

در این میان شخصیت مهم و تأثیرگذاری به نام ابوالحسن اشعری (م ۳۲۴ق) پا به میدان کلام اهل سنت نهاد که بیش ترین تأثیر را در پیروان این مذهب از خود بر جای گذاشت. اشعری که خود از پرورش یافتگان حوزه درسی ابوعلی جبّایی بود، به صراحت از مکتب اعتزال استاد کناره گرفت و به سوی اهل حدیث تمایل یافت.
اشعری هیچ گاه به طور جدی با اهل حدیث مقابله نکرد و حتی از احمد بن حنبل به تجلیل یاد کرد ^[۱۰] و در گام نخست با نگارش کتاب «الابانه» به تبیین عقاید اهل حدیث پرداخت؛ اما به تدریج کوشید از سخافت و جمود باورهای عقل ستیز آنان بکاهد و با دلایل و توجیهات عقل پسند، آنها را از افراط در دیدگاه تعبدگرایی باز دارد و به نحله عقل گرایان نزدیک کند. بدین روی پایه گذار «مکتب اشاعره» شد و گرایشی میانه در عقل گرایی و تعبدگرایی بین دو نحله اهل حدیث و معتزله برای خود برگزید و بهره مند از بیش ترین پیروان در میان جامعه اهل سنت گردید.

 ۱.     ↑ مشکور، محمدجواد، فرهنگ فرق اسلامی، ص۴۱۲، مشهد، آستان قدس رضوی، چاپ دوم، ۱۳۷۲ش.

۲.     ↑ جعفریان، رسول، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه(ع)، ص ۴۱۲ – ۴۱۳، قم، انصاریان، چاپ ششم.

۳.     ↑ عسکری ، سید مرتضی، نقش ائمه در احیای دین، ج ۲، ص ۳۵۳، تهران، مرکز فرهنگی انتشارات منیر، چاپ اول ، ۱۳۸۲ش .

۴.     ↑ بن عطیه، جمیل حمود، أبهی المراد فی شرح مؤتمر علماء بغداد، ج ۱، ص۴۹۴، بیروت، مؤسسة الأعلمی، چاپ اول، ۱۴۲۳ق.

۵.     ↑ سبحانی ، جعفر، بحوث فی الملل و النحل، ج ۱، ص۱۶، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، مؤسسة الإمام الصادق(ع).   

۶.     ↑ بغدادی، عبد القاهر، الفرق بین الفرق و بیان الفرقة الناجیة منهم، ص۵، بیروت، دار الجیل، دار الآفاق، ۱۴۰۸ق.

۷.     ↑ بشیر آبادی، جمال بن احمد، آثار الواردة عن أئمة السنة فی ابواب الاعتقاد، ص۱۱۹، ریاض، دارالوطن، ۱۴۱۶ق.

۸.     ↑ بشیر آبادی، جمال بن احمد، آثار الواردة عن أئمة السنة فی ابواب الاعتقاد، ص۱۴۰، ریاض، دارالوطن، ۱۴۱۶ق.

۹.     ↑ ذهبی، شمس الدین محمد، سیر اعلام النبلاء، ج، ص۲۵۶، بیروت، مؤسسة الرسالة، ۱۹۹۲م.